Linhvist raskazaŭ rasijskaj aŭdytoryi pra mientalnaść biełarusaŭ z dapamohaj dvanaccaci słoŭ. Nie ŭsie ź ich litaraturnyja
Anton Somin vybraŭ 12 słoŭ, jakija dapamahajuć zrazumieć biełaruskuju kulturu i situacyju. I daŭ cikavyja tłumačeńni kožnaha ź ich i kantekstu.
24.04.2023 / 17:03
Anton Somin naradziŭsia ŭ Minsku. Ciapier jon navukovy supracoŭnik i vykładčyk Instytuta linhvistyki Rasijskaha dziaržaŭnaha humanitarnaha ŭniviersiteta i Škoły fiłałahičnych navuk Nacyjanalnaha daśledčaha ŭniviersiteta «Vyšejšaja škoła ekanomiki». Akramia biełaruskaj i rasiejskaj moŭ, jon vałodaje jašče siamiu. Somin — aŭtar dapamožnika dla samastojnaha vyvučeńnia biełaruskaj movy, jaki vyjšaŭ u Maskvie ŭ 2017 hodzie. Tamu zrazumieła, čamu rasijski sajt Arzamas.academy paprasiŭ jaho raskazać pra biełaruskuju kulturu i biełarusaŭ u takoj formie. Apaviadańnie vyjšła vielmi ciopłym.
Tutejšy
Fierdynand Ruščyc. Kala kaścioła. 1899 hod. Nacyjanalny mastacki muziej Biełarusi
Linhvist adznačaje, što identyfikacyju siabie jak «miascovaha», a svajoj movy jak «prostaj», možna sustreć i ŭ inšych narodaŭ. Ale, na jaho dumku, «u biełarusaŭ ideja tutejšaści nabyła status simvała, prajšoŭšy šlach ad miestačkovaści, jakaja krytyčna aceńvałasia, da nacyjanalnaha honaru».
Somin raskazvaje, jak źmianiłasia kanatacyja słova z pačatku 1920-ch hadoŭ da druhoj pałovy 1980-ch. Na jaho pohlad, u trahikamiedyi Janki Kupały «Tutejšyja» praz charaktary hierojaŭ tutejšaść pakazana jak biespryncypovaść, pakorlivaja hatoŭnaść padładzicca pad lubuju ŭładu i zdradzić ideałam svajho naroda. A voś u pieryjad «Druhoha biełaruskaha adradžeńnia» tutejšaść «stała amal što simvałam biełaruskaj samaidentyfikacyi».
U jakaści prykładaŭ jon pryvodzić litaraturnaje abjadnańnie «Tutejšyja», lehiendarny muzyčny albom «Ja naradziŭsia tut», hałoŭny navinny partał TUT.by i bar «Tutejšyja», jaki ŭ 2014 hodzie pieršym pasprabavaŭ «zrabić nacyjanalny interjer nie z sałomy, kałaŭrotaŭ i hlinianych zbanoŭ, a z haradskoj kultury pačatku XX stahoddzia».
Spadar
Kandracij Karsalin. Partret nieviadomaha. 1840-ja hady. Nacyjanalny mastacki muziej Biełarusi
Somin adznačaje, što, choć u linhvistaŭ jość roznyja mierkavańni nakont historyi hetaha słova, šyroka ŭžyvacca jano stała «z rastvareńniem savieckaj ideałohii», kali na źmienu «tavaryšam» i «hramadzianam» pryjšli «spadary».
Linhvist zaŭvažaje, što, «u adroźnieńnie ad bolšaści zvarotaŭ u inšych jeŭrapiejskich movach, «spadar» možna vykarystoŭvać jak z proźviščam (spadar Jankoŭski), tak i — navat čaściej — ź imiem (spadar Jahor); a ŭ treciaj asobie — i z proźviščam i imiem razam (spadarynia Nina Bahinskaja)».
Pamiarkoŭnaść
Nikadzim Silivanovič. U viaźnicy. 1874 hod. Karparatyŭnaja kalekcyja Biełhazprambanka
Hetaje słova, na dumku Somina, abaznačaje adnu z asnoŭnych charaktarystyk biełarusaŭ. Pry hetym jano ciažkaje dla pierakładu. Na jaho dumku, lepš za ŭsio sens słova možna patłumačyć dvuma «hałoŭnymi ŭnutranymi aniekdotami». Pieršy — pra biełarusa, jakoha pasadzili na cvik («A moža, tak i treba?»), i druhi — pra paviešanaha biełarusa, jaki zastaŭsia žyvy («Spačatku ścisnuła tak mocna-mocna, a potym ničoha, pryciarpieŭsia»).
Aŭtar zaŭvažaje, što biełarusy lubiać iranizavać sa svajoj pamiarkoŭnaści. I dadaje, što «ŭ pamiarkoŭny kantekst» dobra ŭpisvajecca kryłataja fraza «ahulnaja mlavaść i abyjakavaść da žyćcia», zapazyčanaja z telerekłamy ekstranaj psichałahičnaj dapamohi kanca 1990-ch.
Na dumku Somina, prajavaj pamiarkoŭnaści jość i žyćciovyja pryncypy «nu vy ž usio panimajecie», «maja chata z kraju» i «aby čaho nie vyjšła». Apošni — razam z «aby nie było vajny» — vielmi važny dla biełarusaŭ, asabliva starejšaha pakaleńnia, jak častka kanceptu stabilnaści.
Aŭtar zhadvaje, što padčas pratestaŭ žniŭnia 2020 hoda ŭ sacsietkach u biełarusaŭ było šmat ździŭlenych dopisaŭ pra toje, što «pamiarkoŭnaść», akazvajecca, maje svaje miežy.
Ščyry
Nikadzim Silivanovič. Sałdat z chłopčykam. 1866 hod. Nacyjanalny mastacki muziej Respubliki Biełaruś
Hetaje słova, na dumku Somina, charaktaryzuje asnoŭnuju stanoŭčuju jakaść biełarusaŭ. Linhvist adznačaje, što pad adnym słovam chavajecca ceły nabor dobrych jakaściaŭ:
«Ščyry — heta «pramy» i «adkryty», a razam z tym jašče «sardečny» i «haścinny». Vierny siabar — ščyry, zaŭziaty amatar čahości — ščyry, zadušeŭnyja razmovy — ščyryja, nieprytvornaje ździŭleńnie — taksama ščyraje. Kali čałaviek vielmi ŭdziačny, jon nie prosta dziakuje, a ščyra dziakuje, kali pracuje staranna i sumlenna, to značyć — robić heta ščyra».
Aŭtar dadaje, što ŭ pary sa «ščyraściu» idzie jašče adna jakaść — «hodnaść». Heta — śvietły bok pamiarkoŭnaści.
«Nieści svoj kryž treba hodna, kali śpiavać pieśni pierad tvaram niebiaśpieki — to tolki hodnyja. Źniać abutak, załaziačy na łaŭki na akcyi pratestu, — heta nie pamiarkoŭnaść («załazić u abutku na łaŭku nie dazvalajecca»), a hodnaść («załazić u abutku na łaŭku nieprystojna»)», — tłumačyć Somin.
Kałychanka
Dzied Baradzied. Kadr ź dziciačaj pieradačy «Kałychanka» telekanała «Biełaruś-3». Biełteleradyjokampanija
Somin adznačaje, što heta słova nie prosta pieśnia, ale i pieradača biełaruskaha telebačańnia. Jon raskazvaje, što pieśniu «Doŭhi dzień» z prypievam «Baju-baj, baju-baj, vačaniaty zakryvaj» navat śpiavali na akcyjach pratestu ŭ 2020 hodzie — tolki z prapanovaj raspluščyć vočki.
Hieroi pieradačy — Dzied Baradzied, Paca-Vaca i viadučy Malavanyč, na dumku Somina, — panteon biełarusaŭ poźniesavieckaha i postsavieckaha pakaleńniaŭ.
Mova
Bibłija Francyska Skaryny. Praha, 1517 hod. Fota: Wikimedia Commons
Hetamu słovu Somin nadaŭ asablivuju ŭvahu. Jon adznačaje, što ŭ biełaruskim dyskursie słova «mova» biez udakładnialnych prymietnikaŭ vykarystoŭvajecca mienavita ŭ adnosinach da biełaruskaj movy. Takoje ŭžyvańnie słova razdražniaje biełaruskamoŭnuju intelihiencyju, bo heta pakazvaje, nakolki niarodnaj stała «rodnaja mova» dla samich biełarusaŭ.
Linhvist taksama raspaviadaje pra toje, što «biełaruskich moŭ, pa sutnaści, dźvie (tamu i biełaruskich «Vikipiedyj» stolki ž). Raskoł adbyŭsia paśla reformy 1933 hoda».
Somin zhadvaje niesupynnyja sprečki pra toje, jakoj normaj biełaruskaj movy karystacca, jakija słovy možna vykarystoŭvać, jakija nielha:
«Aŭtobusam kiruje ruski pa pachodžańni «vadziciel» ci polski «kiroŭca»? Nasić «trusy» ci «majtki», futbołki (rusizm, drenna!), cišotki/tyšotki (nieałahizm na asnovie zapazyčańnia, drenna!) ci sakołki (narešcie naša słova, tolki voś, praŭda, ci aznačaje jano futbołku — abo tolki majku-ałkahaličku?)»
Žestačajše
Pierad tym, jak patłumačyć sens słova, aŭtar raspaviadaje pra historyju ŭźniknieńnia trasianki i adznačaje, što ŭ biełaruskim hramadstvie jana atajasamlivajecca z žycharami vioski ci małaadukavanymi haradžanami. Somin zhadvaje i pra toje, što ŭ 2000-ch hadach trasianka pranikła i ŭ masavuju satyryčnuju kulturu.
U jakaści prykładu jon pryvodzić paradyjnuju pieradaču «Kałychanka», viadučymi jakoj byli Saša i Siroža (lidar «Lapisa Trubiackoha» Siarhiej Michałok), dysk ź ich pieśniami na trasiancy i hrupu «Raźbitaje serca pacana», u repiertuary jakoj taksama byli pieśni na trasiancy.
«Raźbitaje serca pacana». «Palubiła hapara, palubiła kałdyra»
«Ale samo słova «žestačajše» — heta nie prosta abstraktnaja trasianka ci cytata ź piesień na joj, heta — Łukašenka», — adznačaje Somin i nazyvaje inšyja klučavyja słovy epochi, jakija byli zapazyčanyja ŭ Łukašenki i aktyŭna vykarystoŭvajucca ŭ paŭsiadzionnym maŭleńni, —
aščuščenija (mohuć być «nie cie», a moža być i «aščuščenije praźnika»), «chto-ta ŭrot», «nastajaščy» i «pieratrachivać».
Śviadomy
Hetaje słova, zaŭvažaje Somin, stała epitetam dla ludziej z vysokim uzroŭniem nacyjanalnaj samaśviadomaści. Jon vykazvaje zdahadku, što słova «śviadomy» ŭvajšło ŭ šyroki ŭžytak u kancy 1980-ch — pačatku 1990-ch, staŭšy, pa sutnaści, u množnym liku abaznačeńniem nacyjanalna aryjentavanaj intelihiencyi.
Adnak, jak zaŭvažaje Somin,
«paśla pieramohi Łukašenki na prezidenckich vybarach u siaredzinie 1990-ch u dyskursie ŭłady hetaje słova nabyło admoŭnyja kanatacyi: u pramovie Łukašenki i jaho prychilnikaŭ «śviadomymi» stali pahardliva nazyvać ledź nie lubuju apazicyju, a prysutnaść hetaha słova ŭ navinavym abo analityčnym artykule na ruskaj (ale nie na biełaruskaj!) movie zaraz adnaznačna pakazvaje na całkam akreślenuju palityčnuju pazicyju jaje aŭtara».
Takija źmieny adbylisia i ŭ adnosinach da słova «zmahar», jakoje stała abraźlivaj nazvaj apazicyi ŭ ruskamoŭnym dyskursie. Linhvist taksama zhadvaje nieałahizm «zmaharyzm», jaki abaznačaje biełaruski nacyjanalizm u maŭleńni jaho praciŭnikaŭ.
Bulba
Nieviadomy mastak. Bulbašy. Pieršaja pałova XX stahoddzia. Halereja žyvapisu «Rarytet»
Raspaviadajučy pra hetaje słova, Somin dzielicca svaimi nazirańniami pra toje, što biełarusy sami z zadavaleńniem žartujuć i robiać miemy pra bulbu i nie kryŭdujuć na mianušku «bulbašy». Jon raspaviadaje i pra biełaruskamoŭnuju idyjomu «chavajsia ŭ bulbu», jakaja aznačaje, što zdaryłasia niešta vielmi niepryjemnaje.
Linhvist adznačaje važnaść dranikaŭ u žyćci biełarusaŭ i pryvodzić cikavyja prykłady. Siarod ich: vymiareńnie inflacyi pa indeksie dranika i vialiki popyt na škarpetki z vyjavaj dranika ad Mark Formelle. Pytańnie pra pravilnyja draniki (z mukoju ci biez muki, z cybulaj ci bieź i inšaje), zhadvaje linhvist, zadavałasia navat patencyjnym kandydatam u prezidenty na vybarach 2020 hoda.
Razam z hetym jon adznačaje, što jość jašče adno pytańnie, jakoje dzielić biełarusaŭ na dva łahiery: jakaja zhuščonka pravilnaja — rahačoŭskaja ci hłybockaja?
Biełaruś
Karta Biełarusi. Minsk, 1918 hod. Fota: Wikimedia Commons
Dziŭnaje, na pieršy pohlad, adniasieńnie nazvy krainy da śpisu słoŭ, jakija dapamahajuć zrazumieć nacyjanalnuju kulturu, Somin tłumačyć zmahańniem jaje hramadzian za novuju nazvu krainy z boku inšych dziaržaŭ. U pieršuju čarhu, Rasii. Jon adznačaje: «Dla bolšaści biełarusaŭ, asabliva tych, jakija naradzilisia ŭ druhoj pałovie 80-ch i paźniej, varyjant Biełarusija — saviecki, sastareły. Rasijan, jakija jaho vykarystoŭvajuć, jany hatovyja zapadozryć u niepavazie i navat impierskich ambicyjach».
Akramia hetaha, aŭtar piša, što
«biaskoncyja i adnatypnyja sprečki ŭ kamientarach pra toje, jak treba pisać nazvu biełaruskaj dziaržavy, stali nastolki kulturna značnaj zjavaj, što navat atrymali ŭłasnuju abraźlivuju nazvu — bulbasračy».
Aŭtar taksama zhadvaje, što ŭ krytyčnych niefarmalnych tekstach biełarusy niaredka iranična vykarystoŭvajuć cytaty z palityčnych pramoŭ i sacyjalnaj rekłamy: «Kraina dla žyćcia», «Astravok stabilnaści», «Kvitniejučaja» i inšyja.
Šufladka
Biełaruski archivist, historyk, etnohraf, piśmieńnik Michaił Mialeška ŭ pracoŭnym kabiniecie. Minsk, 1927 hod. Fota: Biełaruski dziaržaŭny archiŭ kinafotafonadakumientaŭ
Hetaje słova, na dumku linhvista, adnosicca da niekalkich dziasiatkaŭ rehijanalizmaŭ, što prysutničajuć u «biełaruskaj ruskaj movie» i nie sustrakajucca ci amal nie sustrakajucca za miežami Biełarusi. Niekatorymi ź ich «biełarusy hanaracca i vychvalajucca pierad rasijskimi siabrami». Samym viadomym prykładam jość słova «šufladka».
Pobač ź im linhvist nazyvaje inšyja słovy rehijanalnaj ruskaj movy biełarusaŭ: šilda, holf, ssobojka, sbolšieho, stirka (stiorka), chapun, łasnuťsia, łachať s čieho-to, dať buśku, razburiť, matiematica, rusica.
Dažynki
Śviata Dažynki ŭ Hłybokim. 1934 hod. Fota: Narodowe Archiwum Cyfrowe
Aŭtar adznačaje, što hetaje śviata adznačali jak u staražytnaści, tak i ŭ saviecki čas. A voś u sučasnaj Biełarusi śviata pierajšło na dziaržaŭny ŭzrovień. Somin kaža, što schilnaść dziaržaŭnaha aparata da svojeasablivaj stylistyki mierapryjemstva (skulptury z sałomy, dziaržaŭny hierb z harodniny i kaŭbas i inšaje) atrymała svaju nazvu — «ahratreš».
«Ahratreš, ahrastajł, ahrahłamur, ahrareniesans — luboŭ da ŭtvareńniaŭ z koraniem ahra— zjaviłasia ŭ biełarusaŭ u siaredzinie 2000-ch, paśla pieratvareńnia šerahu byłych pasiołkaŭ u ahraharadki (novy typ sielskich pasieliščaŭ) i nakiravańnia na papularyzacyju ahraturyzmu ŭ ramkach prahramy adradžeńnia i raźvićcia vioski.
Pry hetym ahratreš zusim nie abaviazkova pavinien być źviazany ź sielskim žyćciom: heta krykliva aformlenyja kvatery (anałahičnaja zjava ŭ Rasii viadomaja jak «kałhasny šyk»), heta kamunalniki, jakija zafarboŭvajuć usio ŭ ružovy koler, heta hruzavik z uzorami santechniki na paradzie ŭ Dzień niezaležnaści, pałatki z šyrspažyvam na haradskich fiestyvalach i raznastajnyja inšyja prajavy», — zaŭvažaje Somin.
Pa mierkavańni aŭtara, supraćlehłaściu ahratrešu ličycca usio toje, što možna apisać biełaruskim prymietnikam «vykštałcony», jakoje zapazyčana ŭ polskaj movy. Linhvist zaŭvažaje: «kali polskaje wykształcony — heta prosta «adukavany», to ŭ biełaruskaj jano achoplivaje ceły śpiektr značeńniaŭ, jakija prykładna adpaviadajuć ruskim paniaćciam «elehantnyj», «iziaŝnyj», «diełikatnyj», «utončiennyj».
Čytajcie jašče:
Vyjšaŭ pierakład «Movy» Viktara Marcinoviča na łatyšskuju movu
«Ničoha ŭ nas nie budzie, kali nie budzie biełaruskaj movy». Repartaž z Dnia Voli ŭ Biełastoku