Kiejs Małdovy. Jak adna z najbiadniejšych krain Jeŭropy atrymała status kandydata ŭ JeS?
Lidary JeS prahałasavali za nadavańnie Małdovie statusu kandydata ŭ JeS. I heta niahledziačy na toje, što Małdova zastajecca adnoj z najbiadniejšych krain Jeŭropy ź niavyrašanym prydniastroŭskim pytańniem i sumnieŭnymi pośpiechami ŭ refarmavańni. Što staić za hetym rašeńniem i ci chutka Małdova zmoža stać členam JeS?
30.06.2022 / 10:52
Fota: euneighbourseast.eu
Prezident Jeŭrapiejskaj kamisii Ursuła fon der Lajen, kamientujučy nadavańnie kandydackaha statusu, zajaviła, što Małdova, jak i Ukraina z Hruzijaj, źjaŭlajucca «častkaj jeŭrapiejskaj siamji».
«Heta ŭmacoŭvaje Ukrainu, Małdovu i Hruziju pierad tvaram rasijskaha impieryjalizmu. I heta umacoŭvaje JeS. Tamu što heta jašče raz pakazvaje śvietu, što my adzinyja i mocnyja pierad tvaram źniešnich pahroz», — adznačyła jana.
Jakim byŭ šlach Małdovy da kandydactva?
Miakka kažučy, nialohkim. Paśla raspadu Savieckaha Sajuza ŭ Małdovy byŭ šaniec na jeŭrapiejskuju intehracyju, ale jana jaho zhubiła. Nie dapamahło navat toje, što Rumynija, najbližejšy partnior i sajuźnik Małdovy, stała členam JeS. Niezaležnaja Małdova prachodziła praz balučyja ekanamičnyja i sacyjalnyja pieraŭtvareńni, ale tak i nie damahłasia istotnych pośpiechaŭ.
Kanflikt u Prydniastroŭi jašče bolš uskładniŭ šlach krainy ŭ Jeŭropu.
Niahledziačy na šmatlikija rasčaravańni ŭ palityčnym kłasie i savieckuju nastalhiju mnohich žycharoŭ Małdovy, kraina ŭsio ž zachavałasia jak demakratyčnaja, što ŭžo samo pa sabie źjaŭlajecca pośpiecham.
Jak by skieptyčna chto ni staviŭsia da Małdovy, za apošnija 30 hadoŭ ułada tam mianiałasia rehularna, šlacham mirnych vybaraŭ. Usie ŭrady, jakija imknulisia padarvać demakratyju, byli ŭrešcie rešt źvierhnuty.
Zachavałasia ŭ Małdovie i svaboda słova. Pavodle suśvietnaha indeksu svabody presy za 2022 hod, kraina zajmaje 40-je miesca ŭ śviecie.
Jana zdoleła pieraaryjentavać svoj ekspart z Rasii na krainy JeS (ciapier dola JeS u małdaŭskim eksparcie dasiahaje ⅔).
U mnohich moža ŭźniknuć pytańnie: jak kandydatam u JeS stała kraina, biadniejšaja za Biełaruś?
Reč u tym, što krainy stanoviacca členami ci kandydatami na ŭstupleńnie ŭ JeS nie tolki pa ekanamičnych pakazčykach, ale i pa mnohich inšych. Isnujuć tak zvanyja Kapienhahienskija kryteryi, pa jakich vyznačajecca, ci hatovaja kraina być členam JeS pa palityčnych, zakanadaŭčych i ekanamičnych aśpiektach. Siarod asnoŭnych kryteryjaŭ: demakratyja, viaršenstva zakona, pravy čałavieka, pavaha i abarona pravoŭ mienšaściaŭ, rynkavaja ekanomika, sinchranizavanaje ź JeS zakanadaŭstva. Tamu niepasrednaj karelacyi pamiž uzroŭniem ekanamičnaha raźvićcia krainy i jaje hatoŭnaściu stać členam ci kandydatam u JeS niama.
Naprykład, kali Rumynija i Bałharyja stali členami JeS, jany nie byli bahaciejšymi za Biełaruś (ni pa pamiery VUP na dušu nasielnictva, ni pa pamiery zarobkaŭ).
Akramia vykanańnia Kapienhahienskich kryteryjaŭ, pavinna być taksama palityčnaja vola na pašyreńnie JeS u krainach-členach z hieapalityčnych mierkavańniaŭ.
«Kandydactva Małdovy ŭ JeS, jak i Ukrainy, nijakim čynam nie adlustroŭvaje vyklučna prahres u pracesie jeŭrapiejskaj intehracyi abo reformaŭ. JeS pryniaŭ hieapalityčnaje impieratyŭnaje rašeńnie praciahnuć pašyreńnie.
Prapanavaŭšy kandydaturu Małdovie i Ukrainie, Brusiel pryznaŭ, što jany najbolš prasunutyja ŭ halinie reformaŭ i najbolš sumiaščalnyja ŭ palityčnym płanie siarod uschodnich susiedziaŭ, jakija majuć pahadnieńni ab asacyjacyi ź JeS.
Kali b nie rasijskaja ahresija suprać Ukrainy, jakaja zaachvociła apošniuju padać zajaŭku na siabroŭstva ŭ JeS, małdaŭskaje kiraŭnictva najbližejšym časam nie padavała b zajaŭki», — kaža Dzijanis Čanuša, asacyjavany ekśpiert Eastern European Studies Center.
Dzijanis Čanuša. Fota: ipn.md
Status kandydata Małdova atrymała padčas prezidenctva prajeŭrapiejskaj Mai Sandu. Ale ekśpiert adznačaje, što pierad nami parłamienckaja respublika, tamu ŭsio zaležyła nie tolki ad pazicyi Sandu.
«Prezidentu amal niama čaho skazać, kali jon ci jana nie maje dastatkovaj bolšaści ŭ parłamiencie, jakaja pryznačyć palityčna łajalny ŭrad. Z hetaha punktu hledžańnia, parłamienckaja bolšaść pryniała palityčnaje rašeńnie, ryzykoŭnaje, zapytać kandydactva ŭ JeS, nie viedajučy vyniku, i kab nie być izalavanymi ad dźviuch inšych asacyjavanych krain, jakija biez vahańniaŭ padali zajaŭku (havorka pra Hruziju i Ukrainu. — «NN»)», — kaža jon.
Maja Sandu. Fota: presedinte.md
Jeŭrapiejskaja intehracyja ŭ Małdovie była zručnaja roznym palityčnym siłam, u tym liku prarasijskim i aliharchičnym partyjam, a nie tolki aryjentavanym na JeS.
«Adny vykarystoŭvali jaje dla atrymańnia palityčnych dyvidendaŭ, inšyja — pa całkam materyjalnych pryčynach, kab atrymać dostup da finansavańnia abo palehčyć ekanamičnuju baraćbu ŭ adnosinach z Rasijaj šlacham vychadu na rynak JeS. Ciapier na ŭrad kładziecca vielizarnaja nahruzka pa praviadzieńni reformaŭ. Cisk idzie jak ad hramadskaści doma, tak i ad instytutaŭ JeS», — tłumačyć ekśpiert.
Ci aznačaje heta, što Małdova ŭžo zaŭtra stanie členam JeS?
Zusim nie. Status kandydata zusim nie harantuje, što kraina zmoža stać paŭnavartasnym členam praź niekalki hadoŭ. Časta heta zaciahvajecca na dziesiacihoddzi.
I tut pakazalnymi źjaŭlajucca prykłady Turcyi i Paŭnočnaj Makiedonii.
Turcyja padała zajaŭku na ŭstupleńnie jašče ŭ 1987 hodzie, u 1999 hodzie atrymała status kandydata. Ale, zdajecca, z kožnym hodam kraina stanovicca ŭsio dalej ad svajho členstva.
Historyja Paŭnočnaj Makiedonii jašče bolš dramatyčnaja. Kraina 17 hadoŭ tamu atrymała status kandydata, navat źmianiła svaju nazvu paśla patrabavańniaŭ Hrecyi, ale paźniej ustup krainy ŭ JeS błakavała Bałharyja, praz histaryčnyja i linhvistyčnyja pryčyny. Značnaja častka bałharskaha hramadstva i navukovaj supolnaści prosta nie pryznaje asobnaha makiedonskaha etnasu i movy.
Taksama varta adznačyć, što ŭ pieršuju čarhu JeS zaraz nastrojeny na intehracyju krain Zachodnich Bałkan. Hetym krainam addajecca pryjarytet, tamu što jašče ŭ kancy 1990-ch hadoŭ, paśla juhasłaŭskich vojnaŭ, JeS pryniaŭ palityčnaje rašeńnie intehravać hetyja krainy. Ale pakul što Paŭnočnaja Makiedonija, Sierbija, Bośnija i Hiercahavina, Ałbanija i Čarnahoryja tak i čakajuć svajoj čarhi.
Tamu nadavańnie statusu kandydata nie pavinna dać iłžyvuju nadzieju Małdovie.
«Paŭnavartasnaje dałučeńnie — heta ŭsio ž doŭhaterminovaja pierśpiektyva, kali takaja isnuje. Da pašyreńnia na ŭschod pavinny być hatovyja i JeS, i Ukraina. Biez Ukrainy dałučeńnie Małdovy na hety momant zdajecca zmročnym, tamu što jany abiedźvie razhladajucca jak «pakiet». Ź inšaha boku, Zachodnim Bałkanam abiacali ich dałučyć da JeS jašče da 2004 hoda z metaj praduchileńnia vajny na postjuhasłaŭskaj prastory. U adroźnieńnie ad Zachodnich Bałkan, akramia Kapienhahienskich kryteryjaŭ, JeS padkreśliŭ u jakaści dadatkovaha kryteryju zdolnaść sajuza prymać novych členaŭ. Heta toje, što varta ŭličvać pry pabudovie scenaryjaŭ dałučeńnia Małdovy», — dadaje Dzijanis Čanuša.
U pracesie dałučeńnia moža ŭźniknuć šerah pieraškod, i prablema Prydniastroŭja tut adna z asnoŭnych. Bo JeS užo navučany horkim vopytam na prykładzie Kipra.
Nahadajem, u 2004-m u JeS ustupiŭ Kipr, choć poŭnač krainy zastajecca niezakonna akupavanaj Turcyjaj. Z 2004 hoda kanflikt staŭ unutryjeŭrapiejskim, ale zastajecca niavyrašanym dahetul. Pakul u Małdovy i Ukrainy jość terytaryjalnyja sprečki z Rasijaj ci prarasijskimi sieparatystami, naŭrad ci ŭstupleńnie ŭ JeS mahčymaje.
Ale ciapier urad mała zadumvajecca pra Prydniastroŭskuju prablemu pa niekalkich pryčynach.
«Pa-pieršaje, krainie daviadziecca prajści praz maštabnuju transfarmacyju, pierš čym u jaje źjavicca realny šaniec havaryć ab ustupleńni. A, pa-druhoje, kirujučaja partyja i inšyja prajeŭrapiejskija siły ŭpeŭnienyja, što reformy ŭ Małdovie, a taksama addzialeńnie Prydniastroŭja ad Rasii mohuć pavysić šancy na ŭrehulavańnie kanfliktu. Ciapier rehijon ekanamična bolš zaležny ad JeS i kanstytucyjnych terytoryj Małdovy.
Akramia taho, Ukraina i Małdova robiać kroki pa padryvie ŭpłyvu Rasii ŭ rehijonie, što moža padšturchnuć rehijon da bolš ciesnaha supracoŭnictva z Kišyniovam i Kijevam.
U lubym vypadku, pakul rasijskaja vajna suprać Ukrainy nie budzie spynienaja, niama šancaŭ ažyćciavić pazityŭnyja scenary ŭstupleńnia Małdovy ŭ JeS i, adpaviedna, składana pradkazać, što moža adbycca z Prydniastroŭjem, asabliva kali rasijskija vojski dojduć da Adesy», — miarkuje ekśpiert.